ΣΥΛΛΕΓΟΝΤΑΣ ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ

Η σελίδα αυτή παρουσιάζει βασικές τεχνικές συλλογής μυρμηγκιών με απλά μέσα και λόγια...

Λίγα εισαγωγικά λόγια

Τα μυρμήγκια είναι πολλά και είναι γύρω μας. Αν και πολλές φορές δεν τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία, αποτελούν έναν μεγάλο στρατό από εργάτριες που μαζεύουν, μετακινούν και ανακυκλώνουν τροφή, υλικά και άλλη ζωική ύλη. Είναι ευρέως διαδεδομένα και ποικίλα, ωστόσο, αλλά παρά το πόσο οικεία μας είναι τα μυρμήγκια και πόσο συχνά μπορεί να τα συναντάμε στην καθημερινή μας ζωή (μερικές φορές πιο συχνά από όσο θα θέλαμε…), στην πραγματικότητα γνωρίζουμε σχετικά λίγα για την ποικιλομορφία και την κατανομή τους, ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές. Στην Ελλάδα έχουμε καταγράψει πάνω από 300 είδη μυρμηγκιών ενώ σε όλο τον πλανήτη τα είδη ξεπερνάνε τα 14000!!! Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν είδη τα οποία είναι συνήθως μικρά σε μέγεθος, έχουν κρυπτικό τρόπο διαβίωσης και χρειάζονται ιδιαίτερες συνθήκες στο περιβάλλον τους. Επίσης, σημαντικά είναι τα είδη τα οποία βρίσκουμε μέσα ή γύρω από τα σπίτια μας, τα σχολεία, ταβέρνες κλπ. καθώς αρκετές φορές είναι είδη που τα χαρακτηρίζουμε ως ‘ξενικά’ – έχουν μεταφερθεί και εγκατασταθεί από άλλες χώρες και περιοχές του πλανήτη! Είναι σημαντικό λοιπόν να γνωρίζουμε για την παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο αφού μερικές φορές είναι είδη που ανταγωνίζονται την τοπική πανίδα – τόσο τα μυρμήγκια όσο και μεγαλύτερα είδη – ενώ υπάρχουν και είδη τα οποία προκαλούν προβλήματα ακόμη και στους ανθρώπους! Τα είδη με τα οποία αλληλοεπιδρούμε πιο συχνά – αυτά που απαντώνται συνήθως στις αυλές και στα πεζοδρόμια, στους δρόμους και στις παιδικές χαρές – είναι τα ίδια τα είδη που γνωρίζουμε λιγότερο…

Και εδώ μπορείτε να βοηθήσετε! Ακολουθώντας τις παρακάτω απλές οδηγίες μπορείτε να συνεισφέρετε στην μελέτη των μυρμηγκιών της Ελλάδας, ένα διαρκές πρόγραμμα καταγραφής δεδομένων και εμπλουτισμού της μυρμηγκολογικής συλλογής του Μουσείου Ζωολογίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας (ΜΖΠΑ – ΕΚΠΑ). Εάν έχετε περισσότερες ερωτήσεις, μη διστάσετε να επικοινωνήσετε με τον Δρ. Χρήστο Γεωργιάδη (cgeorgia@biol.uoa.gr) επιμελητή της συλλογής στο ΜΖΠΑ.

Συλλέγοντας μυρμήγκια

Η συλλογή μπορεί να είναι τόσο απλή όσο το μάζεμα περιπλανώμενων μυρμηγκιών και η τοποθέτησή τους σε ένα γυάλινο βάζο ή τόσο περίπλοκη όσο η ολοκλήρωση μιας εξαντλητικής έρευνας όλων των ειδών που υπάρχουν σε μια περιοχή και η εκτίμηση της σχετικής αφθονίας τους. Οι μέθοδοι που θα χρησιμοποιηθούν θα εξαρτηθούν από τον τελικό σκοπό των συλλογών.

Σε αυτή την προσπάθεια κρατάμε τις τεχνικές όσο πιο απλές γίνονται! Η πιο απλή μέθοδος λοιπόν είναι η συλλογή με το χέρι. Η συλλογή με το χέρι συνίσταται στην αναζήτηση μυρμηγκιών παντού όπου είναι πιθανό να εμφανιστούν. Αυτό περιλαμβάνει το έδαφος, κάτω από βράχους, κορμούς ή άλλα αντικείμενα στο έδαφος, σε σάπια ξύλα στο έδαφος ή σε δέντρα, στη βλάστηση, σε κορμούς δέντρων και κάτω από το φλοιό. Όταν είναι δυνατόν, θα πρέπει να γίνονται συλλογές από φωλιές ή στήλες αναζήτησης τροφής και να συλλέγονται τουλάχιστον 20 έως 25 άτομα. Αυτό θα διασφαλίσει ότι όλα τα άτομα είναι του ίδιου είδους και θα αυξήσει την αξία τους σε λεπτομερείς μελέτες. Δεδομένου ότι ορισμένα είδη είναι σε μεγάλο βαθμό νυχτόβια, η συλλογή πρέπει να γίνεται τόσο τη νύχτα όσο και την ημέρα. Τα δείγματα συλλέγονται χρησιμοποιώντας αναρροφητή (συχνά αποκαλούμενο pooter), λαβίδα ή ένα λεπτό, βρεγμένο πινέλο ή ακόμη με τα δάχτυλα (προσεκτικά, ε; 😊)! Τα δείγματα τοποθετούνται σε πλαστικούς σωλήνες (όσο το δυνατόν μικρότερης χωρητικότητας – τυπικά 1,5 - 3,0 ml για μικρά μυρμήγκια, 5 - 8 ml για μεγαλύτερα μυρμήγκια) που περιέχουν 75% έως 95% αιθανόλη (ή για την δική μας περίπτωση και απλό οινόπνευμα λοσιόν από το σούπερ μάρκετ).

Επιπλέον, μπορούμε να προσελκύσουμε μυρμήγκια χρησιμοποιώντας δολώματα! Τα δολώματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την προσέλκυση και τη συγκέντρωση εργατριών που συλλέγουν τροφή. Αυτό συχνά αυξάνει τον αριθμό των ατόμων που συλλέγονται και μερικές φορές προσελκύει είδη που θα ήταν δύσκολο να εντοπιστούν διαφορετικά. Τα σάκχαρα και τα κρέατα ή τα έλαια θα προσελκύσουν διαφορετικά είδη και θα πρέπει να χρησιμοποιούνται και τα δύο. Το μέλι είναι μια καλή πηγή ζάχαρης, ενώ ο τόνος ή η τροφή για γάτες είναι άμεσα διαθέσιμες και φθηνές πηγές κρέατος. Αυτά τα δολώματα μπορούν να τοποθετηθούν είτε στο έδαφος είτε σε κορμούς δέντρων ή μεγάλων θάμνων. Όταν τοποθετούνται στο έδαφος, τα δολώματα πρέπει να τοποθετούνται σε μικρές χάρτινες κάρτες ή άλλες επίπεδες, ανοιχτόχρωμες επιφάνειες ή σε δοκιμαστικούς σωλήνες ή φιαλίδια. Αυτό διευκολύνει τον εντοπισμό των μυρμηγκιών και τη σύλληψή τους πριν μπορέσουν να διαφύγουν στα γύρω απορρίμματα φύλλων.

Τι χρειάζομαι λοιπόν..;

Τα υλικά που πιθανότατα να χρειαστείτε είναι τα εξής:

• Οινόπνευμα λοσιόν
  • Συνήθως 70%. Το βρίσκετε εύκολα από συνοικιακά μαγαζιά ή σούπερ μάρκετ. Προφανώς τα μυρμήγκια πεθαίνουν αλλά είναι για καλό σκοπό για την επιστήμη! Επίσης, να πούμε ότι δεν πονάνε και δεν υποφέρουν αφού πεθαίνουν ‘μεθυσμένα’ – σαν να τους κάνουμε ευθανασία…
• Μπουκαλάκια
  • Όσο το δυνατόν μικρότερα. Μπορείτε να μιλήσετε με τον φαρμακοποιό της γειτονιάς σας και να κουβεντιάσετε μαζί τι μπουκαλάκια μπορεί να σας φέρει. Τα καλύτερα είναι αυτά που έχουν βιδωτό καπάκι και ελαχιστοποιούν τις διαρροές. Ως μέτρο σύγκρισης τα φιαλίδια που χρησιμοποιούμε στο Μουσείο είναι έτσι:

Βέβαια, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε ότι άλλο φιαλίδιο μπορέσετε να βρείτε! Π.χ. βαζάκια από μαρμελάδες, μπουκαλάκια τύπου Eppendorf (ο φαρμακοποιός ξέρει! 😊), ουροσυλλέκτες, και γενικά ότι μπορείτε να βρείτε μικρό, πλαστικό και με καπάκι!

• Μικρά πινέλα
  • Ιδίως για μικρά μυρμήγκια μπορείτε να χρησιμοποιήσετε λεπτά πινέλα που αφού πρώτα τα βουτήξετε στο οινόπνευμα, τα μυρμήγκια κολλάνε επάνω τους και ξαναβάζοντας το πινέλο μέσα στο οινόπνευμα τα δείγματα πέφτουν μέσα στο δοχείο συλλογής.
• Άσπρες κόλλες χαρτί
• Ψαλιδάκια
• Μολύβι

Τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσετε λοιπόν είναι τα εξής:

1. Αφού έχουμε ετοιμάσει τα μπουκαλάκια μας με λίγο οινόπνευμα, συλλέγουμε δείγματα μυρμηγκιών είτε με το χέρι, είτε με το πινέλο όταν είναι πολύ μικρά. Προσπαθούμε να συλλέξουμε περίπου 20-25 άτομα και προσέχουμε να έχουμε όλες τις διαφορετικές μορφές που μπορεί να υπάρχουν στον χώρο συλλογής.
2. Η συλλογή μπορεί να γίνει κάτω από πεσμένα φύλλα, κάτω από πέτρες, μέσα ή και κάτω από πεταμένα σκουπίδια (πχ ξύλα, πλαστικές σακούλες, κομμάτια από μέταλλο κλπ.), αλλά και από τον κήπο του σπιτιού, το προαύλιο του σχολείου – ακόμη και την κουζίνα του σπιτιού μας!
3. Σε ένα μικρό κομμάτι χαρτί καταγράφουμε ΜΕ ΜΟΛΥΒΙ – ΟΧΙ ΣΤΥΛΟ καθώς σβήνει στο οινόπνευμα…) τα παρακάτω στοιχεία:
   1. Το όνομα της τοποθεσίας που μαζέψαμε τα δείγματα, πχ. Ρόδος, Λίνδος, Ακρόπολη (με αυτή τη σειρά – από το γενικό στο ειδικό…)
   2. Χρησιμοποιώντας το Google Earth (δωρεάν πρόγραμμα χαρτογράφησης που μπορούμε να κατεβάσουμε εδώ https://www.google.com/earth/versions/), βρίσκουμε το στίγμα του σημείου δειγματοληψίας. Καταγράφουμε το στίγμα σε δεκαδικές μοίρες (δηλ. 36.09157 28.08814) μέχρι το 5 δεκαδικό (και ΟΧΙ σε μοίρες, λεπτά και δεύτερα, δηλ.  36° 5'29.64"N  28° 5'17.30"E…). Για να αλλάξουμε την επιλογή στο Google Earth πηγαίνουμε στην επιλογή ‘Εργαλεία’ à ‘Επιλογές’ και στην καρτέλα ‘Τρισδιάστατη προβολή’, στον χώρο ‘Εμφάνιση γεωγραφικού μήκους/πλάτους’ επιλέγουμε τις ‘Δεκαδικές μοίρες’. Επίσης, στον χώρο ‘Μονάδες μέτρησης’ επιλέγουμε το ‘Μέτρα, χιλιόμετρα’. Κάτω δεξιά στην οθόνη λοιπόν, πλέον φαίνονται τόσο οι συντεταγμένες σε δεκαδικές μοίρες όπου βρίσκεται ο κέρσορας, όσο και σχετικό υψόμετρο του εκάστοτε σημείου!
   3. Σημειώνουμε την ημερομηνία της δειγματοληψίας με την μορφή ημέρα.μήνας.έτος ΑΛΛΑ… ο μήνας να αναγράφεται με μικρούς (πεζούς) λατινικούς αριθμούς. Για παράδειγμα, η ημερομηνία 13 Μαΐου 2023 αναγράφεται ως 13.v.2023. Ενδεικτικά ο παρακάτω πίνακας δίνει τους λατινικούς αριθμούς που αντιστοιχούν στους μήνες:

1. Δίπλα καταγράφουμε το σχετικό υψόμετρο που έχουμε βρει από το Google Earth (σε μέτρα).
2. Τέλος καταγράφουμε το όνομα/τα ονόματα των συλλεκτών, πχ. Παπαδόπουλος, Αναστάσιος – Παπαδοπούλου, Αναστασία. Εάν τα δείγματα προέρχονται από συλλογική προσπάθεια μπορούμε είτε να καταγράψουμε το όνομα της ‘ομάδας’ (π.χ. Ε’ τάξη Δημοτικού Σχολείου Λίνδου) είτε να δώσουμε έναν κωδικό και σε ξεχωριστό χαρτί να καταγράψουμε όλα τα ονόματα των συλλεκτών για τον κωδικό αυτό.
3. Επιπλέον καλό θα είναι να καταγράψουμε και στοιχεία που σχετίζονται με τον τρόπο και τον χώρο της συλλογής, πχ. ‘συλλογή με δόλωμα τόνου, στο σχολικό προαύλιο, κάτω από πέτρες, δίπλα στη βρύση’ και γενικά οτιδήποτε πιστεύετε ότι θα είχε ενδιαφέρον για την περιοχή δειγματοληψίας (πχ. είδη φυτών/δέντρων, παρουσία νερού/άλλων υλικών κλπ.)
4. Το χαρτάκι αυτό μπαίνει ΜΕΣΑ στο δοχείο με τα δείγματα (το μολύβι δεν σβήνεται με το οινόπνευμα… 😉). Δεν το κολλάμε απ’ έξω γιατί μπορεί να ξεκολλήσει, να σκιστεί και να χαθεί…

4. Αφού έχουμε συλλέξει τα δείγματα, τα στέλνουμε σε ένα κουτί στην παρακάτω διεύθυνση:

Δρ. Χρήστος Γεωργιάδης

Μουσείο Ζωολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Σχολή Θετικών Επιστημών, Τμήμα Βιολογίας,

Πανεπιστημιούπολη, Καισαριανή, 16122

Μέσα στο κουτί βάζουμε επίσης ένα χαρτί (με μολύβι ή εκτυπωμένο – όχι με στυλό!) όπου αναφέρουμε κάποια στοιχεία επικοινωνίας (email(s), τηλέφωνο/α) και το όνομα/ονόματα όσων συμμετείχαν στη δειγματοληψία.

Σε κατάλληλο χρόνο θα σας αποσταλεί βεβαίωση συμμετοχής στην προσπάθεια αυτή καθώς και ο κατάλογος των ειδών που συλλέξατε!

Σας ευχαριστούμε πολύ για την προσπάθειά σας!